Gia phả cuốn sách giáo khoa lịch sử của một dòng họ
Đã là gia phả phải tôn trọng bản gốc, được lưu trong bản gốc, được lưu truyền từ đời này sang đời khác, người đời sau của dòng họ nối tiếp nhau chép tiếp. Được coi là báu vật trong nhà.
Thường ở các bản gốc tiền nhân viết chi tiết về tên tuổi từng người đến các lời bình về thân thế, sự nghiệp, đức hạnh và cả cá tính nữa, viết cả tên húy (húy là tên tục) tên của cha mẹ đặt cho con từ bé. Tự và danh là tên khai ở sổ sách (hay tên trong khai sinh). Hiệu là tên chữ có ý nghĩa khi đã trưởng thành, hoặc không dùng tên hiệu thì dùng bút danh (tên ký trên sách báo), còn bí danh sử dụng phổ biến khi hoạt động cách mạng, còn thụy là tên húy của người xưa đặt lúc sắp chết, nay không dùng nữa. Viết về từng người trong gia phả thì luôn tôn trọng sự thật.
Không nặng nhẹ với bất cứ ai, không phô trương những người đã thành danh mà quên người chỉ là những công dân bình thường. Đặc biệt không giấu giếm hoặc loại người nào đó trong dòng họ chỉ giữ cái đẹp mà quên cái xấu. Điều này rất hệ trọng cho sau này con cháu học tập và phát huy, cái dở để làm điều răn mà tránh. Sống sao hướng thiện có ích cho xã hội, không bạc ác vô luân.
Dòng họ nào cũng tự hào khi có gia phả nhưng lập gia phả quả là công trình khoa học, con cháu rất tâm huyết, có khi phải mất hàng thập kỷ và rất cẩn trọng mới ít sơ suất và biết nối tiếp nhau làm hết đời này sang đời khác:
“Phải ghi dĩ vãng để tương lai
Con cháu đông vui nối dõi dài
Cây đức gốc bền ngành ngọn đẹp
Phát sinh nhiều quả lại hoa khai”
Gia phả từ gốc đến đến bản dịch cứ giữ được nguyên văn không thêm bớt, nếu cổ tục thì giữ theo cổ tục đâu phải câu nệ, thủ cựu. Ghi chép đúng sự thật không khoe khoang, không giấu giếm thế mới có tín ngưỡng. Còn từ đây về sau, tùy trường hợp mà bổ xung, cải chính. Chữ viết trong gia phả phải rõ ràng, nghĩa trong sáng để đời sau không phải phỏng đoán. Trong cuốn gia phả một chi họ Đào ở xã Phú Cường huyện Kim Động, Hưng Yên, ông Đào Văn Tác phụng đề:
“Cùng xem gia phả họ Đào nhà
Để biết từ dân mới có ta
Uống nước nhớ nguồn ơn nghĩa Tổ
Nở ngành sinh ngọn phát sinh hoa
Hán văn thuở trước lưu truyền lại
Quốc ngữ ngày nay thuật diễn ta
Ghi tạc đời đời lòng tưởng niệm
Kiến văn còn mãi rộng sâu xa.”
Gia phả không chỉ cần cho một dòng họ mà nó như một bộ sách giáo khoa lịch sử của mỗi gia đình để giáo dục mọi người biết sống có luân thường, đạo lý, noi gương tiền nhân để rồi nhớ đến tổ tiên, nhớ đến công dưỡng dục của ông bà cha mẹ đã sinh ra mình.
Gia phả là tập sách giáo khoa của mỗi gia đình, chẳng thế mà trong điều lệ Hội người cao tuổi Việt Nam phần mở đầu: “Người cao tuổi Việt Nam bao gồm đủ các thành phần xã hội, thuộc các dân tộc, tôn giáo, kể cả người Việt Nam đang sống ở nước ngoài có công sinh thành, nuôi dạy con cháu giữ gìn và phát triển giống nòi, giáo dục các thế hệ trẻ về nhân cách, phẩm chất và lòng yêu nước, giữ gìn gia phong và kỷ cương phép nước, có công xây dựng gia đình, quê hương đất nước…” Ghi nhận này cũng chính là sự khẳng định đối với tiền nhân.
Gia phả khi đã vào tâm thức con cháu của mỗi dòng họ thực sự đã góp phần vào sự nghiệp trồng người, mà còn là một truyền thống văn hóa của mỗi dân tộc.
Đào Văn Liên