Người Họ Đào ở Cổ Loa

          Khi kinh thành được xây dựng, Hoàng tộc ở trong vòng thành nội, gia tộc các quan được phân bổ trong ba vòng thành. Muốn nghiên cứu trước tiên phải nghiên cứu các dòng họ có dấu tích cổ nhất ở Cổ Loa. Hiện ở Cổ Loa có nhiều dòng họ như họ Trương, họ Phạm, họ Hoàng, họ Đỗ, họ Đào, họ Chu, họ Nguyễn, họ Lại, họ Lê, họ Trần… Trải qua quá trình biến thiên của lịch sử, nhiều người ra đi, nhiều người nhập cư về song về cơ bản có thể nói một bộ phận người Cổ Loa ngày nay là hậu duệ của các quan lại thời Vua Thục.

          Trong quá trình dựng nước và giữ nước, người Cổ Loa có truyền thống yêu nước. Cổ Loa có nhiều danh nhân, có nhiều cán bộ lão thành cách mạng, có nhiều cán bộ trung cao cấp của Đảng nhà nước (không ít là lực lượng vũ trang).

          Cổ Loa có nhiều nhà thờ của các dòng họ, một số còn tồn tại, một số bị tàn phá trong và sau chiến tranh chống Pháp.

          Qua quá trình nhiều năm nghiên cứu, điền dã sưu tầm các tài liệu, thần phả, đình, đền, miếu thờ các danh nhân, kho tàng cổ tích dân gian được thấy rõ họ Đào xóm chợ Cổ Loa thuộc dòng Mân Việt, cuối thế kỷ thứ 3 trước công nguyên sinh sống ở vùng rừng núi Tuyên Quang - Dòng họ sinh ra Mẫu Hậu và Hoàng Hậu thời Vua Thục. Em vợ vua là cụ Đào Nhị (Đào Hai ) được vua tin dùng giao trọng trách quản lý quốc khố quân lương vì thế họ Đào được ở Ngõ Thị Thôn (nay là xóm Chợ) Cổ Loa. Sau 5 năm Đào Nồi thi đỗ đầu văn võ được phong chức Nội Hầu, Ngài tổng chỉ huy cùng hai con trai là Đào Đống và Đào Vực thống lĩnh toàn bộ quân Âu Lạc nhiều lần đánh tan quân tướng Triệu Đà dù chúng có binh hùng tướng mạnh. Mới tới khi Vua Thục gả công chúa Mỵ Châu cho Trọng Thủy, ngài mới lui về quê vợ Vĩnh Thanh ở ẩn.

          Cụ khởi tổ Đào tộc Cổ Loa là cụ Đào Đại Hầu (Lạc Hầu Đào Đại tướng quân thời Văn Lang). Lăng mộ ở cầu tướng lộc Hà về sau chỉ còn nền đất rộng, năm 1979 làm đường qua, các nhà khảo cổ học giúp di rời phát hiện hài cốt quàn trong nồi vò úp - đó là nét văn hóa đặc trưng chôn cất người thời Văn Lang Âu Lạc.

          Với chủ trương của Triệu Đà và sau này là nhà Đông Hán, khi đô hộ nước ta chúng dùng "người Việt trị người Việt". Các lạc tướngthời Thục vẫn được cha truyền con nối giữ chức quan từ huyện lệnh trở xuống tới các liên minh bộ tộc. Ông nội của Đào kỳ là huyện lệnh Thuận Thiên (nay là Nông Công Thanh Hóa) nửa đêm bị quân Tô Định ập tới tàn sát cả nhà, do có mật báo Ngài chuẩn bị khí giới chống lại nhà Đông Hán. Riêng thân phụ của Ngài là Đào Minh, thân mẫu là Trần Thị Vân về bên ngoại nên chốn thoát, sau bao  ngày lần mò xin ăn, điểm dừng chân cuối cùng là cầu tướng Lộc Hà. Ông bà sinh được một trai đặt tên là Đào Kỳ. Tuy nhà nghèo ông bà vẫn cố nuôi con ăn học Ngài thông minh tuấn tú học giỏi hơn người đến năm 15 tuổi cả thân phụ và thân mẫu qua đời. Rất may Ngài được huyện lệnh Đông Ngàn là Nguyễn Trác và phu nhân là Trương Thị Nghĩa nhận về Ngõ Thị Thôn nuôi cho học tiếp và gả con gái là Phương Dung. Khi hai bà Trưng dựng cờ khởi nghĩa Phương Dung được phong tướng, Đào Kỳ được phong là nguyên soái thống lĩnh cả hai đạo quân thủy bộ, đánh đâu thắng đấy. Khi đánh xong Tô Định, Ngài được Trưng Trắc phong thay cha làm huyện lệnh Đông Ngàn sinh sống tại Ngõ Thị Thôn Cổ Loa.

Đầu thế kỷ thứ 11 Lý Thái Tổ cùng Thái sư Đào Cam Mộc đi kinh lý các tỉnh miền ngoài để đặt kinh đô mới. Lý Thái Tổ chọn quê hương cổ pháp phủ Từ Sơn để lập tư dinh - Đào Cam Mộc xin vua lập tư định Cổ Loa. Cổ Loa và Cổ pháp cùng một tuyến địa lý, một giải đất của phủ Từ Sơn - Thuận tiện giúp vua điều hành triều chính và công việc của Hoàng Tộc - Vì với triều đình Ngài là Thái Sư, với Hoàng Tộc ngài là Nghĩa tín Hầu, với Vương thất Ngài là phò mã.

Xuất phát từ võ quan, ngài ham đọc sách thánh hiền, thông hiểu thiên văn địa lý, am tường Cổ kim, vận trời đất nên dân và các quan trong triều suy tôn ngài là Đào Trạng Văn quan nhà từ đường xưa của họ Đào có câu đối.

Lý Triều Định đô vương tứ*1  Phúc

Đào Trang văn quan quốc ân thần

(Tục truyền câu đối do Lý Thánh Tông tặng)

Nhà từ đường họ Đào có thể là dấu tích của tư dinh và đất phong xưa của Đào Cam Mộc.

Triều Lê có nhiều cụ, nhiều đời Đỗ Lê Sinh đồ, cụ tổ Đào Viết Thuật là Chi phủ Văn Giáp, Chi phủ Yên Thành, Lương Y, Y viện triều.

Đến Triều Nguyễn nhiều gia đình nhiều đời nối truyền dạy học, làm thuốc trị bệnh cứu người như:

- Gia đình cụ Đào Duy Viêm (cụ lang Viêm)

- Gia đình cụ Đào Duy Kính (cụ Đồ Ký)

- Gia đình cụ Đào Duy ánh (cụ lang ánh)

- Gia đình cụ Đào Duy Tu (cụ đồ Tu)

- Gia đình cụ Đào Duy Tụng (dạy học và làm thuốc)

- Gia đình cụ Đào Duy Huy đốc học Hải Dương, Hải Phòng.

Chi phủ Kiến an sau viện ốm cáo quan để tham gia phong trào Cần Vương - con trai, cháu nội của cụ tiếp tục dạy học và làm thuốc.

Với tinh thần cha dạy con, ông, bác, chú dạy cháu, anh dạy em, tuy nghèo song vẫn nhiều người được đi học, có thể nói vào thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20 phong trào học Hán Nôm phát triển rực rỡ trong các gia đình họ Đào.

Từ những năm 1940, Trung ương Đảng chọn Đông Anh và các vùng phụ cận là an toàn khu, có gia đình họ Đào đã nuôi dấu cán bộ Trung ương hoạt động như gia đình cụ Đào Duy Trang. Nhiều thanh niên họ Đào cùng hàng loạt thanh niên Cổ Loa được tham gia hoạt động cách mạng. Cụ Đào Duy Tùng là bí thư Chi bộ đầu tiên ở vùng cổ Loa.

Khi giành được chính quyền nhà thờ họ Đào là sở chỉ huy kháng chiến của xã do cụ Đào Duy Chi làm Chủ tịch xã.

Đầu năm 1950 địch lập tề bọn phản động nổi lên ở xóm chợ cho lập 2 bốt canh 2 cổng xóm, xung quanh xóm nhiều lớp rào và chông tre dày đặc nhưng cơ sở kháng chiến bí mật vẫn được các gia đình họ Đào nuôi dấu cán bộ du kích như gia đình cụ Tơ. Cán bộ du kích ngày ẩn đêm hiện, tổ chức tuyên truyền ngay giữa xóm, Bọn giặc coi Cổ Loa có "Ma Việt minh" hốt hoảng không dám ngang ngược. Tất cả thanh niên họ Đào đều ra Việt Bắc tham gia công tác, bộ đội, du kích hay dân công hỏa tuyến, không một ai tham gia  tề ngụy, chỉ điểm tay sai cho giặc, góp phần tạo nên thành tích đặc biệt xuất sắc được Đảng nhà nước phong tặng xã Cổ Loa danh hiệu anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân thời kỳ chống thực dân Pháp.

Trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, hàng loạt thanh niên họ Đào đã lên đường cầm súng một số là cán bộ chỉ huy, cán bộ chính trị, cán  bộ khoa học kỹ thuật, cán bộ hậu cần trên khắp các chiến trường A, B, C... không một ai đào lạc ngũ, không ít thanh niên họ Đào đã anh dũng hy sinh trên các chiến trường và dòng họ có các bà mẹ Việt Nam anh Hùng. Ngoài cán bộ cấp cục, vụ, sĩ quan cao cấp của quân đội, công an, họ Đào xóm chợ Cổ Loa còn đóng góp cho nhà nước các cán bộ lãnh đạo cao cấp của TW Đảng, cán bộ khoa học tự nhiên và xã hội như:

-  Cụ Đào Duy Tùng nguyên ủy viên Bộ Chính trị, thường trực ban Bí thư Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam.

-  Cố giáo sư Đào Duy Cận nguyên viện trưởng viện nghiên cứu xây dựng Đảng.

-  TSKH Đào Duy Chữ nguyên phó Chủ tịch phòng thương mại và công nghiệp Việt Nam.

-  PGS. TS Đào Duy Quát nguyên phó trưởng ban thường trực ban tuyên giáo Trung ương.

Phát huy truyền thống anh hùng, người dân Cổ Loa đang nỗ lực xây dựng quê hương đất nước thời kì đổi mới.

Ngày nay trong điều kiện hòa bình, hàng loạt thanh, trung niên họ Đào đang là sĩ quan Sơ, Trung, cao cấp của lực lượng vũ trang (bộ đội và công an) luôn bảo vệ sự bình yên của đất nước.

Xác định huyết thống của một dòng họ có thời gian lịch sử kéo dài trên 2000 năm là điều chưa thể làm ngay được, chỉ thấy những người mang tên họ Đào định cư tại xóm Chợ là bộ phận của dân cư Cổ Loa, phát huy tinh hoa của dòng họ, tinh thần yêu nước của quê hương, góp phần làm sáng danh đất Việt. Cổ Loa được nhà nước xếp hạng di tích Quốc gia đặc biệt. Nên tìm hiểu di tích Cổ Loa là việc làm cần thiết và có ý nghĩa

Minh Trí