Ca trù "hồi sinh" trên quê hương vị tổ ca trù Việt Nam
Cảo thơm lần giở
Sử sách ghi lại, danh nhân Đào Thị Huệ quê làng Đào Đặng, nay là thôn Đào Đặng, xã Trung Nghĩa, thành phố Hưng Yên, nổi tiếng tài hoa, xinh đẹp, có giọng hát làm say lòng người. Bà đã dùng tiếng hát, lời ca của mình để đánh giặc, giúp nhân dân trong vùng yên ổn.
Nhờ có tài nghệ và nhan sắc hơn người, bà nhanh chóng chiếm được cảm tình, sự tin cậy của giặc. Hồi bấy giờ, Hưng Yên còn là vùng lau sậy um tùm, muỗi nhiều vô kể, quân giặc làm những túi gai đêm đến chui vào ngủ để tránh muỗi, nhờ bà buộc lại, sáng hôm sau lại mở túi ra. Nhiều lần như vậy, bà nghĩ ra kế giết giặc.
Sau khi thông báo cho nghĩa quân, đêm khuya khi chúng đã ngủ say, bà cùng dân làng khiêng từng bao tải lính giặc ném xuống sông. Cứ thế quân số của giặc ngày càng hao hụt mà không rõ nguyên cớ, cuối cùng chúng cho rằng đây là vùng đất "nghịch", “linh thiêng” không thể ở được nên kéo quân đi. Người dân trong vùng được yên ổn làm ăn.
 |
| Lễ hội đền Đào Nương. Ảnh: Tư liệu |
Khi bà mất, nhớ công ơn bà, dân làng lập đền thờ ở ngay làng Đào Đặng. Đất nước thanh bình, vua Lê Thái Tổ phong bà là Phúc thần và cho sửa lại nhà thờ, cấp ruộng cúng tế.
Bà Đào Thị Huệ không chỉ là nhân vật lịch sử có công đánh giặc mà còn được suy tôn là một trong những vị tổ nghệ thuật ca trù nước ta, di sản văn hóa của Việt Nam được UNESCO công nhận và xếp vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp.
Theo các nhà nghiên cứu âm nhạc, ca trù là nghệ thuật diễn xướng cổ truyền vừa mang tính dân gian, vừa mang tính bác học. Ca trù có nhiều lối hát, trong đó hát nói là thông dụng và có tính văn chương lý thú nhất. Nhiều nhà thơ, nhà văn nổi tiếng tài hoa như: Cao Bá Quát, Nguyễn Công Trứ, Chu Mạnh Trinh, Nguyễn Khuyến… là tác giả của nhiều bài hát nói nổi tiếng. Ca trù cũng là loại hình âm nhạc “kén” người nghe. Những người yêu và am hiểu ca trù nhận xét rằng, với ca trù, không phải cứ biết là thích, cứ nghe là hiểu.
Đền thờ bà Đào Thị Huệ, cách thành phố Hưng Yên khoảng 5 km, là di tích lịch sử cấp quốc gia, được các nhà nghiên cứu đánh giá rất cao về ý nghĩa. Trong khuôn viên đền hiện nay vẫn còn ngôi mộ của bà. Tại đền còn lưu giữ được 16 di vật gắn liền với nghề cầm ca của bà: Hộp đồ trang sức, vòng tay, hoa tai, khuyên bạc, quạt ngà, lược ngà, trâm ngà cùng một số câu đối, đại tự cổ…
Khơi lại mạch nguồn
Sau nhiều năm mai một, thất truyền trên chính nơi khởi nguồn, nghệ thuật hát ca trù ở Đào Đặng đang được "hồi sinh". Đào Đặng hiện duy trì câu lạc bộ ca trù có gần 30 thành viên, người cao tuổi nhất gần 80 tuổi, người trẻ nhất là cháu nhỏ 5, 6 tuổi. Có gia đình cả nhà đều tham gia vào câu lạc bộ…
Câu lạc bộ ca trù Đào Đặng được thành lập năm 2012, ban đầu có vẻn vẹn 8 thành viên . Sự “ra đời” của câu lạc bộ là câu chuyện dài cảm động về tình yêu, sự tâm huyết với ca trù của ca nương “nghiệp dư” Đỗ Thị Thanh Nhàn. Niềm say mê ca trù trở thành nỗi trăn trở với chị Nhàn khi về làm dâu Đào Đặng, một trong những cái nôi của nghệ thuật hát ca trù Việt Nam. Nhưng thời điểm ấy, chỉ một vài người dân gốc làng Đào Đặng còn biết hát làn điệu ca trù. Với tình yêu ca trù và tố chất nghệ sĩ sẵn có, chị Nhàn cùng những người dân Đào Đặng có chung niềm say mê quyết tâm khơi mạch nguồn, lưu giữ và truyền dạy ca trù…
Không chỉ học hỏi từ các nghệ nhân dân gian của các câu lạc bộ ca trù khác, tinh thần lao động nghệ thuật nghiêm túc của các thành viên câu lạc bộ vốn hầu hết là những người nông dân, “buông cuốc trở thành nghệ sĩ”, đã thuyết phục được các chuyên gia âm nhạc của Viện Âm nhạc Quốc gia, và Viện đã cử thầy về hướng dẫn tập luyện…
Cách truyền dạy ca trù hiện nay của câu lạc bộ là người biết nhiều truyền cho người biết ít, người biết ít lại dạy cho người chưa biết. Những buổi truyền dạy ca trù thường được tổ chức ở Đền thờ bà Đào Thị Huệ, như mong vị tổ ca trù truyền thêm sức mạnh để họ nhân rộng tình yêu với ca trù, gìn giữ vốn quý của dân tộc. Đều đặn mỗi tuần, tiếng phách, tiếng trống chầu khoan nhặt hòa cùng giai điệu thánh thót của tiếng đàn đáy, tiếng hát luyến láy của ca nương như rót vào lòng người vọng ra từ sân khẩu là manh chiếu nhỏ tại nhà Mẫu của ngôi đền…
Chỉ trong thời gian ngắn, các thành viên Câu lạc bộ ca trù Đào Đặng đã chứng tỏ được sự tài hoa của mình khi lần lượt dành giải Nhì tại Liên hoan hát ru, hát dân ca của tỉnh; giải Bạc tại cuộc thi Liên hoan hát ru, hát dân ca và cổ truyền khu vực phía Bắc được tổ chức tại Bắc Ninh… Tại Liên hoan Ca trù toàn quốc năm 2014 do Bộ Văn hóa, Thể thao và du lịch phối hợp với Học viện Âm nhạc Quốc gia tổ chức, với sự tham gia của hơn 100 tiết mục, đoàn Hưng Yên có 19 diễn viên, tất cả đều đến từ Câu lạc bộ ca trù Đào Đặng. Đoàn đã đoạt một Huy chương Đồng do ca nương Đỗ Thị Thanh Nhàn, Nguyễn Thị Hồng Hạnh, Vũ Thị Điểu, kép đàn Xuân Thể, Trống chầu Đức Hoàng biểu diễn. Đặc biệt, đoàn Hưng Yên dành một giải cho thành viên nhỏ tuổi nhất là cháu Dương Tiến Lâm, 5 tuổi. Cá nhân chị Nhàn, chủ nhiệm Câu lạc bộ đã được UBND tỉnh xét duyệt hồ sơ trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phong tặng nghệ nhân ưu tú đợt 1 năm 2015.
Những “nghệ sĩ nông dân” ở Đào Đặng đang thầm lặng đóng góp cho sự "hồi sinh", phát triển, bảo tồn di sản ca trù, loại hình di sản phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp, trên quê hương của một trong những vị tổ ca trù nước ta.
Minh Huệ